Ruch egzekucyjny i jego wpływ na demokrację

Demokracja szlachecka w Rzeczpospolitej Obojga Narodów była ustrojem charakterystycznym dla naszego kraju. Wynikała ona z licznych przemian społecznych i stopniowej decentralizacji władzy. Aby przeanalizować ten system, niezbędne jest zapoznanie się ze specyfiką kraju w dobie jego klarowania się. Jak każdy ustrój, tak i demokracja szlachecka, stopniowo ulegała wpływom wydarzeń historycznych i innych istotnych bodźców (gospodarka, prawodawstwo, ekspansja, zawirowania dynastyczne itp.). W tym wypracowaniu poświęcę uwagę zjawisku ruchu egzekucyjnego, a konkretniej – jego wpływu na kształtowanie się sarmackiej demokracji szlacheckiej.

Ruch egzekucyjny to nazwa zbiorcza działań polskiej i litewskiej szlachty mających na celu zażegnać bezprawne przywłaszczanie ziemi (tzw. Królewszczyzn) przez magnatów. Można by rzec, że była to swoista akcja przeciwko oligarchii. Ponad ten sztandarowy cel, ruch miał również inne, niemniej ważne postulaty. Średnia szlachta domagała się kodyfikacji prawa, wzmocnienia armii, umocnienia unii KP z WKL, zagwarantowania wolności wyznania, sekularyzacji dóbr kościelnych, przywrócenia ważności postanowień konstytucji sejmikowych itp.

Ruch zastał trudną sytuację w kraju. Królowie z dynastii Jagiellonów dążyli do umacniania swojej władzy poprzez otaczanie się magnaterią, co de facto doprowadzało do oligarchii i utraty realnej władzy królewskiej. Średnia szlachta, zaniepokojona o własny byt polityczno-materialny, a także o przyszłość kraju, dokonywała aktów nieposłuszeństwa wobec bezprawia i jawnie manifestowała swoje poglądy. Poprzez naciski na króla, w skrajnych przypadkach rokosze, zwolennicy egzekucji praw i dóbr osiągnęli sukces, który przełożył się na wzmocnienie państwa i usprawnienie jego administracji. Efektem ubocznym ruchu było zaangażowanie szlachty w politykę na skalę niespotykaną w całej Europie.
Wzrost znaczenia średniej szlachty (klasy bardzo licznej, stanowiącej nawet do 10% społeczeństwa RON) doprowadził do faktycznego przejęcia władzy przez ten stan. Wszelkie decyzje podejmowano drogą głosowania, na sejmy wybierano posłów – brzmi dość współcześnie, a przecież mowa o XV i XVI wieku.

Można powiedzieć, że ruch egzekucyjny zawierał w sobie wszystkie cnoty, jakich życzylibyśmy sobie dziś wśród klasy politycznej. To właśnie ten czas nazywa się w polskiej historiografii „złotym wiekiem”. Oczywiście wielkie znaczenie w kształtowaniu sarmackiego ideału miały też prądy myślowe renesansu. Dążenie do praworządności, sprawiedliwości, zwalczanie wewnętrznej anarchii i oligarchii to właśnie cechy, które stanowiły fundament dla ówczesnego znaczenia demokracji.
Przez pryzmat wieku XVII i XVIII utrwaliło się, że to przez demokrację szlachecką Rzeczpospolita znalazła się pod zaborami. Twierdzenie to nie ma odniesienia w rzeczywistości, gdyż ruch egzekucyjny – arcysarmacki w swej postawie – zwalczał zjawiska, które istotnie doprowadziły do upadku państwa. W miarę jak władza skupiała się w rękach magnaterii, zainteresowanej interesami familii, a nie Rzeczypospolitej, kraj pogrążał się w chaosie. Napiętnowania godzien jest właśnie partykularyzm, czyli wróg ruchu.

Dzieje RON można zatem podzielić na dwa zasadniczo różniące się okresy. Czas demokracji szlacheckiej pod sztandarem ideałów ruchu egzekucyjnego i czas oligarchii magnackiej. O ile ten pierwszy w istocie kształtował pozytywną dla kraju demokrację, to drugi zniweczył cały dorobek poprzednika.
Ruch egzekucyjny przyczynił się do wzrostu świadomości politycznej polskiej szlachty, rozwinął korzystne rozwiązania prawne, zwalczył oligarchię i bezprawne czerpanie korzyści z dóbr królewskich, słowem: ukształtował ustrój demokracji szlacheckiej w jej najlepszej postaci. W dzisiejszych czasach powinien być to wzór postawy, gdyż wciąż te same zjawiska zagrażają rozwojowi Rzeczpospolitej.